گردشگری داخلی حمام قلی بیگ استان مشهد

[ترنم واژه ها]

حتما تا به حال وصف حمام‌های قدیمی و بزرگ ایرانی چون حمام گنجعلی خان کرمان و یا حمام فین کاشان را شنیده اید و یا در سفرتان به کاشان و کرمان سری هم به این حمام‌های معروف تاریخی زده اید. حالا این بار با ما باشید تا به سراغ حمام کمتر شناخته شده ای برویم که اتفاقا یکی از قدیمی‌ ترین و بزرگ‌ ترین حمام‌های ایرانی‌ است و البته کمتر کسی آن را می شناسد. می‌رویم سراغ حمام مهدی قلی بیک که از قضا موزه مردم شناسی مشهد هم هست. زمانی که وارد این ساختمان شوید، دیوارها و نقاشی های جالب توجهش، دقایقی شما را به خود مشغول می کند و راستش تصورش را هم نمی کنید که قرار است چنین نقوشی را بر سقف یک بنا، آن هم یک حمام قدیمی ببینید.
این حمام یکی از حمام های معروف ایران است که قدمتش به زمان شاه عباس صفوی برمی گردد و معماری خارق العاده آن حکایت از شکوه و عظمت معماری اصیل ایرانی دارد. حمام، درست در کنار حرم امام رضا، مسجد شاه و بازار فرش فروش های مشهد قرار دارد و بنابراین برای بازدید از این موزه تنها کافیست بعد یا قبل از زیارت حرم امام رضا، ساعتی را به آن اختصاص دهید. امروزه این حمام به موزه مردم شناسی مشهد بدل شده و در نتیجه می توانید در کنار حمام، از مجموعه ای از اشیا، وسایل، پوشاک و عکس های قدیمی شهر نیز دیدن کنید.

 

[ترنم واژه ها]

حمام مهدی قلی بیک در مشهد یکی از بزرگ ترین حمام های ایران است که با قدم گذاشتن به درون آن با ساختاری بسیار زیبا از حمام های قدیمی رو به رو خواهید شد. این حمام بنایی قدیمی با سقفی زیبا، رنگین و منحصر به فرد است که قدمت آن به دوران صفویه برمی‌گردد. حمام مهدی قلی بیک درست در کنار یکی از مساجد قدیمی مشهد به نام مسجد شاه قرار دارد و از همین رو تا مدت ها به نام «حمام شاه» شناخته می شد تا آن که پس از انقلاب اسلامی نام حمام رضوی را بر روی آن گذاشتند. همچنین این حمام قدیمی درست در کنار حریم مطهر امام رضا و بازار قدیمی فرش فروشان مشهد قرار دارد و به این ترتیب رسیدن به آن کار ساده ای است.
جالب است بدانید این حمام زیبا در سال 1300 خورشیدی بنا به خواسته فردی به نام مهدی قلی بیک ساخته و وقف مردم شد و تا به امروز نام واقف بر روی حمام باقی ماند. حمام مهدی قلی بیک در اردیبهشت ۱۳۵۶ با شماره 1374 در فهرست بناهای تاریخی کشور ثبت شد و جنبه ارزشمندش بیش از پیش به چشم آمد. این حمام سالیان دراز، یعنی تا همین بیست و چند سال پیش مورد استفاده عموم مردم بود تا آن که با فراگیر شدن لوله کشی آب و وجود حمام در خانه ها، به صورت متروکه درآمد. حمام بی نظیر مهدی قلی بیک چند سالی مورد بی توجهی قرار گرفت تا آن که سازمان میراث فرهنگی و آستان قدس، در اقدامی مشترک تصمیم به بازسازی این بنا گرفتند. بازسازی در سال 1378 آغاز شد و در طی آن، فضاهایی چون سردر حمام، هشتی ورودی، سربینه یا رختکن، گرمخانه، میاندر (فضای ارتباطی بین دو فضای گرمخانه و سربینه)، خزینه و فضای گربه رو، تون (گلخن)، نظافت خانه، و چال‌حوض (استخر آب سرد) مرمت شدند و وسعت حمام نزدیک به ۲۰۰۰ متر مربع رسید.
در نهایت در سال 1385 و همزمان با زادروز ولادت امام هشتم شیعیان، درهای حمام مهدی قلی بیک با عنوان موزه تخصصی مردم شناسی رو به عموم مردم گشوده شد.

 

[ترنم واژه ها]

معماری و طراحی حمام مهدی قلی بیک
به طور کلی در ساخت حمام مهدی قلی بیک از مواد و مصالحی چون ساروج، آهک، فلز، سنگ، شیشه و کاشی استفاده شده اما اسکلت اصلی بنا از جنس آجر است. این حمام در مجموع از 7 بخش تشکیل شده که هر کدام کارآیی متفاوتی دارند.
هنگامی که وارد حمام مهدی قلی بیک می شوید، دالان کوچکی پیش روی شماست که در سمت راست باجه فروش بلیت حمام قرار دارد. پس از خرید بلیت تا انتهای دالان که بروید به وسیله یک پله به هشتی کوچکی وارد می شوید. در این قسمت نقشه کل حمام را با توضیحات بر روی دیوار خواهید دید و درست رو به روی شما در ویترینی شیشه ای، مجموعه ای از لوازم حمام قدیمی چون صابون ها، لیف، سنگ پا، لنگ و ... به چشم می خورد. از این قسمت به سمت راست و به داخل سربینه هدایت می شوید. در داخل سربینه هشت ستون سنگی به چشم می خورد که به صورت هشت و نیم هشت (1) بوده و سقف گنبدی و مدور حمام را نگه می دارند. به سقف حمام که نگاه کنید، نقاشی و نگاره های زیبایی خواهید دید که هر کدام در زمانی به حمام اضافه شده اند و هر بخش روایت گر داستان های مختلفی هستند. در قسمت های هشت و نیم هشت، بخشی از داستان رستم و سهراب دیده می شود که گهگاهی با توضیحات کوچکی همراه هستند و در بخش گنبدی و میانی سقف نیز داستانی از زندگی روزمره مردم به چشم می خورد.
برای تامین نور و روشنایی حمام مهدی قلی بیک از نورگیرهایی به نام گلجام در سقف استفاده شده است. تعداد و ابعاد متفاوت گلجام ها نورپردازی منحصربه فردی را در بخش سربینه ایجاد کرده، به طوری که در تمام طول روز از طلوع تا غروب حمام مهدی قلی بیک، روشنایی خوبی دارد. منتها بسته به زمان و زاویه تابش نور خورشید در هر ساعت، بخشی از حمام روشن و بخش دیگری تاریک بوده که این تغییر مداوم نور از ویژگی های جالب توجه حمام مهدی قلی بیک است. البته از آن جا که امروزه درون حمام برق کشی شده و چراغ هایی داخل بنا تعبیه شده است، شاید دیگر نتوان این بازی نور و سایه را به تماشا نشست.
از بخش سربینه به دیگر قسمت های حمام هدایت می شوید که در ادامه نوع کاربری، توضیح هر بخش و نوع معماری آن را به طور کامل آورده ایم.

 

[ترنم واژه ها]

بخش‌های مختلف حمام
همان طور که گفته شد حمام مهدی قلی بیک فضایی در حدود 2000 متر مربع را به خودش اختصاص داده و در این فضای وسیع، بخش های مختلفی دارد. از در ورودی که بگذریم، وارد دالانی کوتاه می شویم که ما را به دهلیزی هدایت می کند و سپس دسترسی به سایر بخش ها را ممکن می کند. در ادامه به تک تک بخش های مهم حمام سری می زنیم و عکس های‌شان را می بینیم.

 

[ترنم واژه ها]

- سربینه یا رختکن
همان طور که گفتیم نخستین بخش در حمام که وارد آن می شوید، بخش سربینه یا رختکن است که خود از چند غرفه در جهت های مختلف تشکیل می شود. دیوارهای سربینه مزین به کاشی کاری های فیروزه ای و طرح دار زیبایی است و در سقف نیز نقاشی هایی چشمگیر خودنمایی می کند. در ساخت سربینه از 28 لایه ساروج بری و گچ کاری استفاده شده که از این تعداد لایه، 13 لایه تنها مختص به تزیینات نقاشی حمام است. قدیمی ترین نقاشی موجود در سقف به زمان حکومت صفوی و جدیدترین آن نیز به اواخر دوره قاجار یعنی حدود سال 1300 برمی گردد.
بیشترین نقاشی که در حال حاضر دیده می شود، مربوط به لایه اخیر است که در آن داستان های شاهنامه، افسانه های عامیانه و بخش هایی از زندگی روزمره و کوچه و خیابان مردم در دوره قاجار به تصویر کشیده شده است. به طوری که افرادی را سوار ماشین، فردی دوچرخه سوار و تعدادی سرباز تفنگ به دست به چشم می خورند. در معماری سربینه قوس هایی به شکل پنج، هفت و شاخ بزی دیده می شود که این نوع قوس، از معماری سبک اصفهانی الهام گرفته شده است. از دیگر تزیینات معماری بنای حمام نیز می توان به کادربندی سقف سربینه اشاره کرد.

 

[ترنم واژه ها]

2- بخش های سربینه و غرفه های آن
در چهار طرف سربینه چهار غرفه یا صفّه وجود دارد که هر کدام کارآیی متفاوتی داشتند. سه صفّه برای عموم مردم بود که از آن ها برای تعویض لباس ها در بدو ورود به حمام و قرار دادن دیگر وسایل خود استفاده می کردند. چهارمین غرفه که بزرگترین صفّه نیز بود، با نام شاه نشین شناخته می شد و مختص استفاده بزرگان و اشراف بود. تفاوت غرفه شاه‌نشین با دیگر غرفه ها در نور و اندازه آن بود. این غرفه که در ضلع شمالی حمام قرار دارد، روشنایی مطلوبی دارد.
علاوه بر قسمت های گفته شده، در سربینه، فضایی برای صاحب حمام در نظر گرفته می شد. او در این محل می نشست و به حساب و کتاب، دریافت هزینه ها و ارایه خدمات و لوازم مورد نیاز مردم مشغول می شد. به طور مثال مردم وسایلی چون صابون، کیسه، لیف و ... را از گرمابه دار می گرفتند

 

[ترنم واژه ها]

3- هشتی یا میاندر
بعد از سربینه یا رختکن، وارد فضایی به نام «هشتی» یا «میاندر» می‌شوید که این فضا در واقع ارتباط دهنده دو بخش سربینه و گرمخانه به یکدیگر است. در وسط هشتی، حوض کوچک آب سردی قرار دارد که هر کس به هنگام خروج از گرمخانه و اتمام حمام، ناگزیر پاهای خود را در آن شست و شو می داد. جالب است بدانید پاشویه کردن پس از حمام، موجب می‌شود حرارت بدن از طریق کف پا کاسته شود و بدن افراد، آمادگی ورود به فضای سرد سربینه را پیدا کند. این تدبیر از سرماخوردگی افراد حاضر در حمام جلوگیری می کند.
امروزه اگر دقت کنید، چنین حوض های کوچک آب سردی را در قسمت ورودی استخرها و پارک های آبی خواهید دید که در واقع الهام بخش ساخت این حوض ها، حمام های ایرانی بوده اند.

 

[ترنم واژه ها]

4- گرمخانه و نظافت خانه
پس از هشتی به بخش گرمخانه هدایت می شوید که محل اصلی شست و شو بوده است. گرمخانه شکلی مربعی دارد و با چهار ستون در وسط حمایت می شود. سقف گرمخانه گنبدی شکل است و نور آن با چندین گلجام تامین می شود. در اطراف گرمخانه سه غرفه دیده می شود که از آن ها برای نشستن به هنگام استحمام استفاده می کردند.
گرمخانه مورد استفاده افراد عادی و اتاق دیگر که معروف به «خلوت یا خلوت گاه» بود، مخصوص استفاده افراد معلول و یا مبتلا به بیماری های مسری بود. این افراد برای برداشت آب گرم مورد نیاز خود از دریچه تعبیه شده در اتاق که به خزینه راه داشت، استفاده می‌کردند. البته در برخی از حمام های قدیمی، خلوتگاه، فضایی با حوضچه‌های کوچک بوده و به نام دستک شهرت داشت که تنها بزرگان و امیران برای استحمام حق استفاده از آن را داشته اند.
کف گرمخانه از سنگ های بسیار سختی ساخته شده که آن ها را از اطراف شهر مشهد تامین کرده اند. استفاده از این سنگ ها از آن روی بود که آب در آن ها نفوذ نکند و از انتقال عفونت نیز جلوگیری کند.
در قسمت شمالی گرمخانه «نظافت خانه» قرار دارد. مردم در این بخش مشغول از بین بردن موهای زاید بدن خود می شدند

 

[ترنم واژه ها]

- خزینه
خزینه را در بخش غربی حمام خواهید دید که سطح آن کمی از کف گرمخانه بالاتر است. مردم پس از شست و شوی بدن خود در گرمخانه، وارد فضای خزینه می شدند و با آب گرم آن خود را آب می کشیدند.
اوایل، برای تامین آب حمام مهدی قلی بیک از قنات و بعدها از چاه موجود در سربینه استفاده می کردند. این آب از طریق شبکه آب رسانی که مجموعه ای از تَنبوشه ها (لوله های سفالین) و حوضچه های تصفیه بود، تصفیه و گرم شده و سپس به بخش های مختلف هدایت می شد. مسیر حرکت آب این گونه بود: از چاه سربینه به سوی خزینه می رفت و آب گل آلود وارد اتاق شمالی این بخش می شد، در آن جا گل و لای در حوضچه های تصفیه آب سرد ته نشین و سپس آب تمیز به خزینه منتقل می‌شد. آب راه یافته، در دیگ های مسی کف خزینه که با نام «تیان» شناخته می شدند گرم شده و در انتها هم به طور منظم بین قسمت های مختلف حمام توزیع می‌شد

 

[ترنم واژه ها]

6- تون (گلخن یا آتش‌خانه)
درست در پشت خزینه، فضای تون، گلخن یا آتش‌خانه قرار دارد که محل ایجاد آتش و تامین حرارت و انرژی گرمایی حمام بود. شخصی که این مسوولیت را به عهده داشت، «تون تاب» نامیده می شد. تون تاب ابتدا سوخت حمام مانند هیزم، خار و خاشاک، فضولات حیوانی و در کل هر چیز قابل اشتعال، را تهیه می کرد و سپس، با گذاشتن آنها درون کوره تون، آتش را روشن می‌کرد. کوره تون در زیر تیان‌ها قرار داشت.
جالب آن که با تدابیر جذابی، گرما و دود حاصل از سوختن هیزم، به وسیله انشعاباتی به نام «گربه‌رو» به فضای بیرون حمام منتقل می‌شد. گربه رو علاوه بر خارج کردن دودها، خود باعث گرم کردن کف و دیوارهای حمام مهدی قلی بیک می شد، چرا که گربه رو در واقع کانال‌هایی باریک بود که در کف گرمخانه به صورت مارپیچ تا سربینه ادامه پیدا می کرد و در آخر به تعدادی دودکش در دیوارهای سربینه حمام می رسید.
همان طور که دیدید، سیستم گرمایش از کف در معماری ساختمان های امروزی، ریشه ای ایرانی داشته و سالیان بسیار دور معماران باهوش و خلاق ایرانی از آن استفاده می کردند.
جالب آن که همیشه در کانال تون مقداری خاکستر باقی می ماند که از آن ها به عنوان مواد شوینده و یا در ساخت «ملات ساروج»، استفاده می کردند.