آموزشی هکسره (۱) / چطور درست بنویسیم!

[Amiyrez]

«این کتابه منه.»
«آدمه خوبیه.»
«خیلی بزرگِ.»
«این‌ها دروغِ.»

صدها یا شاید هزاران بار جملات مشکل‌داری مثل جملات بالا را دیده‌اید، مشکلی که به هکسره مشهور شده است.
چرا فارسی‌زبان‌ها، حتی باسوادها، گاهی در این موارد دچار مشکل می‌شوند؟ چرا نمی‌توانند تشخیص دهند که باید بنویسند «این کتاب منه»، «آدم خوبیه»، «خیلی بزرگه» و «این‌ها دروغه»؟


سعی می‌کنم خیلی ساده مشکل را ریشه‌یابی کنم و شیوه‌ی اجتناب از اشتباه را هم توضیح دهم.


اغلب خط‌های پرکاربردی که در دوره‌ی باستان و دوره‌ی میانه در ایران رواج داشته‌اند خط‌هایی بوده‌اند که واکه‌های کوتاه در آن‌ها نشان داده نمی‌شده اما خوانده می‌شده است (خط اوستایی را که حروف آن جدا از هم نوشته می‌شوند و خط بسیار کاملی است استثنا کنیم).

در خط‌های زبان‌هایی که نیای مستقیم زبان فارسی امروز هستند هم این ویژگی وجود داشته است. یعنی چه؟

به زبان ساده می‌گویم. مثلاً، در فارسی باستان (البته به خط میخی) ما می‌نوشتیم «UDPTTA» و می‌خواندیم «udapatatā»، یعنی واکه‌ی کوتاه «اَ» را نمی‌نوشتیم ولی می‌خواندیم و فقط واکه‌ی بلند «آ» را می‌نوشتیم.

خط امروز فارسی نیز همین ویژگی را دارد. واکه‌های کوتاه زبان فارسی امروز (اَ، اِ و اُ) هستند (نشانه‌ها را روی الف گذاشتم تا در صفحات نمایش الکترونیکی بهتر دیده شوند).

ما این‌ها را در خط نشان نمی‌دهیم ولی می‌خوانیم. ما می‌نویسیم «تولد» و می‌خوانیم «tavallod»، یعنی واکه‌های کوتاه «اَ» و «اُ» را نشان نمی‌دهیم اما می‌خوانیم.

به‌خصوص وقتی صفت و موصوف و مضاف و مضاف‌الیه داریم این کسره‌ای که شنیده می‌شود اما نوشته نمی‌شود مشکل‌زا است.

 

[Amiyrez]

خیلی وقت‌ها جای خالی این کسره احساس می‌شود و فارسی‌نویس‌ها نویسه‌ی «ه» را جایگزین این واکه‌ی کوتاه می‌کنند که می‌شنوند و تلفظ می‌کنند اما در خط نمی‌بینند.

مثلاً، در مثال بالای متن، فارسی‌زبان می‌خواند «ketab e mane» اما آن «اِ» (e) بعد از کتاب را در خط نمی‌بیند.

ضبط محاوره‌ای هم مشکل دیگری است که به مشکل بالا اضافه شده و وضع کنونی را پدید آورده است.

ما از سال‌های دور، تقریباً از مشروطه به بعد که ضبط محاوره‌ای در نثر فارسی دیده می‌شود، از «ه» به‌جای «است» و همچنین برای معرفه‌سازی استفاده کرده‌ایم.

مثلاً، به جای «خوب است» نوشته‌ایم «خوبه» و برای معرفه کردن «کتاب» نوشته‌ایم «کتابه» (مثال: کتابه که هفته‌ی پیش خریدم کتاب خوبیه).

بعضی هم از آن طرف بام افتاده‌اند و این «ه» را با کسره نشان می‌دهند، که این هم غلط است.

سخن‌کوتاه، اگر ما بتوانیم تمایز واکه‌ی کوتاه «اِ» را که نمایش داده نمی‌شود با آن «ه» که نشانه‌ی «است» یا «معرفه» در ضبط محاوره‌ای است تشخیص دهیم، ماجرای هکسره را حل کرده‌ایم.

راه‌حل ساده این است که بدانیم «ه» فقط در این سه جا در پایان کلمات دیده می‌شود و در غیر این صورت اشتباه است و به‌جای کسره استفاده شده است:

۱) در کلماتی که در انتهای خودشان «ه» دارند و درواقع مختوم به «ه» هستند. مثلاً، خانه و نامه و فرمانده و شکوه و گره و رایانه و...

۲) وقتی به‌جای «است» به کار رفته است. مثلاً، خوبه (خوب است)، بزرگه (بزرگ است)، منطقیه (منطقی است) و...

۳) وقتی معرفه‌سازی می‌کند. مثلاً، رستورانه (آن رستوران) رستوران خوبی بود، استاده (آن استاد) بهم گفت بعداً به دفترش بیایم، طاقچهه (آن طاقچه) زیادی بالا ساخته شده بود و...

منبع: حسین جاوید