آموزشی آرایه کنایه چیست

[ترنم واژه ها]

کنایه چیست ؟​

«کنایه» واژه‌ای عربی به‌معنای سخن مبنی بر طعنه، توهین، یا ریشخند و همچنین، بیان پوشیده و غیرصریح سخن است. در اصطلاح ادبی، کنایه جمله یا ترکیبی وصفی،‌ ترکیبی اضافی، صفتی مرکب یا مصدری مرکب است که منظور و مقصود گوینده از بیان آن، معنای ظاهری‌اش نیست. همچنین، در کنایه «قرینه صارفه‌» که مخاطب را از معنای باطنی آگاه کند، وجود ندارد. قرینه صارفه یعنی نشانه‌ای که با آن بتوانیم معنای باطنی سخن گوینده را با آن تشخیص دهیم. در آرایه کنایه، این نشانه وجود ندارد.

به دلیل این عدم وجود قرینه و نشانه، کنایه یکی از آرایه‌های حساس است، زیرا فهم آن مستلزم آشنایی کامل با زبان است. به همین دلیل است که دشواری یا عدم تشخیص و درک کنایه‌های ادبیات قدیم برای گویشوران امروزی زبان فارسی امری طبیعی است.

در ارتباط با کنایه دو اصطلاح وجود دارد: مَکْنیّ‌به و مَکْنیّ‌عنه. «مکنی‌به» به لفظ و معنی ظاهری و «مکنی‌عنه» به معنی مقصود گوینده می‌گویند. برای مثال، مقصود از بیان کنایه «آب از سر گذشتن»، نهایت سختی و گرفتاری است. در این کنایه، مکنی‌به «گذشتنِ آب از سر» و مکنی‌عنه «سختی فراوان» است.

 

[ترنم واژه ها]

علت استفاده از آرایه کنایه چیست ؟​

برای استفاده از آرایه کنایه دلایل جالبی ذکر کرده‌اند. این دلایل باعث شده‌اند که گوینده حرف خود را صریح بیان نکند. در ادامه، اشاره مختصری به این دبلایل خواهیم کرد.

• شیوا شدن سخن: بیان غیرمستقیم مقصود، خود کلام را جذاب و هنری می‌کند. گذشتگان نیز به این نکته اشاره کرده‌اند که بیان کنایی کلام را رساتر و زیباتر می‌کند.
• ترس از بیان صریح: گاهی پیش می‌آید که بیان صریحِ مقصود خطر دارد و به همین دلیل، گوینده برای مصون ماندن از عواقب آن دست به ابهام و ایهام می‌زند.
• رعایت ادب: گاهی نیز پیش می‌آید که بیان مستقیم و بی‌پرده برخی سخنان دور از ادب و نزاکت است و گوینده ترجیح می‌دهد سخن خود کنایه‌آمیز بیان کند.
• بیان معما‌گونه: گاهی کنایه معماگونه بیان می‌شود تا بر زیبایی سخن بیفزاید و ذهن مخاطب را به تفکر و تأمل وادارد.
• مبالغه و اغراق: گاهی نیز گوینده در قالب کنایه مبالغه و اغراق را بیان می‌کند.

انواع کنایه از نظر مکنی‌عنه​

آرایه کنایه را از نظر مکنی‌عنه می‌توان به سه دسته تقسیم کرد. بر این اساس، مکنی‌عنه می‌تواند سه حالت داشته باشد:

• اسم (موصوف)
• صفت
• فعل (مصدر)

 

[ترنم واژه ها]

کنایه از موصوف (اسم)​

در این نوع کنایه، یک یا چند صفت یا جمله یا عبارت وصفی (صفت و موصوف، مضاف و مضاف الیه) یا بدلی (مضاف و مضاف‌الیه) را بیان می‌کنیم و منظورمان خود آن اسم (موصوف)‌ است.
برای مثال، «خلوتگهِ غوکانِ مفلوک» کنایه از برکه و آبگیر و مرداب و در واقع، کنایه از عافیت‌گاه انسان‌های حقیر است. به‌عنوان یک مثال دیگر، «آزاده تهی‌دست» کنایه‌ای است از درخت سرو. یک مثال دیگر «رفیق گرمابه و گلستان» است که کنایه‌ای است از رفیق صمیمی.

کنایه از صفت​

در این نوع، مکنی‌به صفتی است که باید از آن متوجه صفت دیگری (مکنی‌عنه) شویم. مثلاً «پا در زنجیر» کنایه از اسیر و گرفتار است. یا «پای آبله» کنایه از عاجز و ناتوان است.

کنایه از فعل یا مصدر​

کنایه از فعل یا مصدر، فعل یا مصدر یا جمله یا اصطلاحی است که در معنای فعل یا مصدر یا جمله یا اصطلاح دیگری به‌کار رفته باشد. این نوع کنایه، متداول‌ترین نوع کنایه است.

موارد زیر، مثال‌هایی از آرایه کنایه از فعل یا مصدر هستند:

• آب در هاون کوبیدن: کنایه از کار بیهوده و کار ناممکن کردن
• آش برای کسی پختن: کنایه از نقشه کشیدن برای آزار دادن کسی
• آستین بالا زدن: کنایه از آماده شدن برای انجام دادن کار
• کمر بستن: کنایه از آماده انجام کاری شدن
• از دریا گذشتن: کنایه از پذیرش خطر، تحمل مشکلات و دشواری‌ها

 

[ترنم واژه ها]

انواع آرایه کنایه از نظر انتقال معنا​

کنایه‌ از نظر انتقال معنا به دو دسته کنایه بعید و کنایه قریب تقسیم می‌شود.

کنایه قریب​

در کنایه قریب یا نزدیک، رابطه بین مکنی‌به و مکنی‌عنه به‌سادگی دریافت می‌شود. برای مثال، منظور کنایه «چشم در برابر چیزی داشتن» را می‌توان به‌سادگی دریافت که امید داشتن و منتظر بودن است.

کنایه بعید​

در کنایه بعید یا دور، نمی‌توان رابطه بین مکنی‌به و مکنی‌عنه را به‌آسانی دریافت و رابطه بین آن‌ها مبهم باشد. در این کنایه، شنونده باید از چند واسطه بگذرد و از مکنی‌به به مکنی‌عنه برسد.

به بیت زیر از نظامی توجه کنید:

بزرگی بایدت دل در سخا بند
سر کیسه به برگ گندنا بند

سر کیسه را نمی‌توان با برگ گندنا بست، زیرا برگ گندنا محکم نیست و زود پاره می‌شود. بنابراین، کیسه باز است. اگر دقت کنیم، با واسطه‌هایی از مکنی‌به به مکنی‌عنه رسیده‌ایم. باز بودن سر کیسه کنایه از بخشنده بودن است.

انواع کنایه از نظر واضح بودن​

کنایه را از نظر وضوح و خفا به چند دسته تقسیم می‌کنند که در ادامه با آن‌ها آشنا می‌شویم.

تلویح​

اگر واسطه‌های میان مکنی‌به و مکنی‌عنه زیاد باشد، درک مکنی‌عنه دشوار می‌شود و در اینجا به کنایه‌ «تلویح» می‌گوییم. تلویح در لغت به‌معنی مطلبی را به اشاره فهماندن است.

برای مثال، «لاغری بچه شتر» کنایه از بخشندگی است: لاغر بودن بچه شتر ——> ندادن شیر مادر به او ——> استفاده از شیر مادر برای مهمان ——> بخشندگی.

تلویح بیشتر مربوط به متون ادبی قدیم است و امروزه کاربرد آن‌چنانی در زبان محاوره ندارد. دلیل این امر همان فهم دشوار تلویح است.

ایما​

در ایما، واسطه‌ها اندک است و معنی اول و دوم به‌راحتی معلوم می‌شود. از این جهت است که می‌توان گفت ایما در نقطه مقابل تلویح قرار می‌گیرد. در واقع، ایما رایج‌ترین نوع کنایه‌ است. برای مثال، «رخت بربستن» کنایه‌ از سفر کردن و رفتن است.

ایما کنایه‌ای است که مخاطب به‌محض شنیدنش مقصود آن را درمی‌یابد.

رمز​

رمز نوعی کنایه‌ است که در آن، واسطه‌هایی که ما را از مکنی‌به به مکنی‌عنه می‌رسانند، پنهان‌اند و به همین دلیل، رسیدن از ظاهر به باطن دشوار و در مواقعی ناممکن است.

 

[ترنم واژه ها]

تفاوت استعاره با کنایه چیست ؟​

گاهی ممکن است استعاره مرکب و کنایه‌ با هم اشتباه گرفته شوند. طبق آنچه گفتیم، کنایه‌ یک عبارت و جمله است و هیچ‌وقت یک کلمه تنها نیست. یک تفاوت دیگر این است که استعاره مرکب نوعی مَجاز است و قرینه و نشانه‌ای دارد که از آن مخاطب می‌فهمد جمله در معنای اصلی خود به‌کار نرفته است. مثلاً همان «آب در هاون کوبیدن» که مشخص است معمول و عادی نیست.

چند مثال از آرایه کنایه​

در ادامه، مثال‌های متنوعی از آرایه کنایه را ارائه می‌کنیم:

• آب از سر گذشتن: کنایه‌ از نهایت گرفتاری و سختی
• در پوستین خلق افتادن: کنایه‌ از غیبت کردن، عیب‌جویی کردن از دیگران
• ژاژ خاییدن: کنایه‌ از کار بیهوده کردن
• از پای افتادن: کنایه‌ از ضعیف و ناتوان و خسته شدن
• از پای درآوردن: کنایه‌ از هلاک کردن و شکست دادن
• پنبه در دهان فشردن: کنایه‌ از سکوت کردن
• از دهان بوی شیر آمدن: کنایه‌ از بچه بودن
• حلق بستن: کنایه‌ از سکوت کردن
• از خر شیطان پیاده شدن: کنایه‌ از دست کشیدن از کار خطرناک و احمقانه، لجبازی نکردن
• دهان دوختن: کنایه‌ از وادار به سکوت کردن
• از کوره در رفتن: کنایه‌ از خشمگین و عصبانی شدن
• به خاک سیاه نشاندن: کنایه‌ از خوار و حقیر کردن، بدبخت کردن
• بی سر و پا بودن: کنایه‌ از بی‌ادب و فرومایه بودن
• خود را گم کردن: کنایه‌ از مغرور بودن، مضطرب و سراسیمه بودن، پریشان بودن
• پا در کفش کسی کردن: کنایه‌ از دخالت در کار کسی کردن، مزاحم کسی شدن
• پنبه از گوش درآوردن: کنایه‌ از هوشیار بودن، گوش دادن
• مرد راه بودن: کنایه‌ از توانایی و قدرت و همت داشتن
• تیر به سنگ خوردن: کنایه‌ از به مقصود نرسیدن و ناامید شدن، اشتباه کردن در کاری و موفق نشدن
• چند مَرده حلاج بودن: کنایه‌ از توانایی داشتن در انجام کاری
• خود را به کوچه علی چپ زدن: کنایه‌ از خود را به نادانی زدن در کاری
• در گل ماندن (گیر کردن): کنایه‌ از درماندن، عاجز شدن و گرفتار شدن
• دست کسی را گرفتن: کنایه‌ از کمک کردن، یاری کردن
• زخم زبان زدن: کنایه‌ از طعنه زدن و سخن تلخ گفتن به کسی
• شاخ و شانه کشیدن: کنایه‌ از ترساندن و تهدید کردن، قُلدری کردن
• کاسه در زیر نیم کاسه داشتن: کنایه‌ از مکر و حیله داشتن در کاری
• جامه دریدن: کنایه‌ از بسیبار غمگین و اندوهگین شدن
• سر نهادن: کنایه‌ از حرکت کردن، قبول کردن

 

[ترنم واژه ها]

• از جهان آزاد بودن: کنایه‌ از دل نبستن به دنیا
• بال و پر گشودن: کنایه‌ از شوق داشتن
• دلی از عزا در آوردن: کنایه‌ از بهره فراوان بردن از چیزی
• قند در دل آب شدن: کنایه‌ از شادی فراوان
• زبان باز کردن: کنایه‌ از صحبت کردن
• از دهن افتادن: کنایه‌ از سرد و بی‌مزه شدن غذا
• بالا کشیدن: کنایه‌ از تصاحب کردن به زور و دغل
• هفت‌خط بودن: کنایه‌ از نهایت نیرنگ‌بازی
• از خود راضی بودن: کنایه‌ از مغرور بودن
• خون ریختن: کنایه‌ از کشتن
• خواب دیدن برای کسی: کنایه‌ از نقشه کشیدن
• جام باده جفت بودن: کنایه‌‌ از عیاش و خوشگذران بودن و مرد جنگ نبودن
• سنگ را بر سبو زدن: کنایه‌ از آزمایش و امتحان کردن
• دست و پا کردن: کنایه‌ از تلاش کردن
• دست به سیاه و سفید نزدن: کنایه‌ از هیچ‌ کاری انجام ندادن، تن‌پرور بودن
• روی کسی را به زمین انداختن: کنایه‌ از جواب رد دادن
• شکم را صابون زدن: کنایه‌ از به خود وعده خوش دادن
• زبان در کشیدن: کنایه‌ از سخن خودداری کردن
• سر زخاک بر آوردن: کنایه‌ از دوباره زنده شدن
• دست روی دست گذاشتن: کنایه‌ از کاری نکردن، وقت تلف کردن
• دهان دوختن: کنایه‌ از خاموشی گزیدن و سکوت ورزیدن
• پای در دامن آوردن: کنایه‌ از گوشه گرفتن

«پایان»