آموزشی آرایه جناس چیست؟

[ترنم واژه ها]

جناس چیست ؟​

«جِناس» واژه‌ای عربی و در لغت به معنی هم‌جنس بودن است. در بدیع (آرایه‌های لفظی و معنایی)، جناس آوردن دو یا چند کلمه است که در لفظ شبیه هم یا هم‌جنس باشند و در معنی مختلف. در متون مختلف از جناس با نام تجنیس نیز یاد کرده‌اند.
همچنین، در برخی منابع، دو کلمه متجانس را ارکان جناس‌ نامیده‌‌اند و بیان کرده‌‌اند که چهار عنصرِ نوع، تعداد، ترتیب و شکل حروف انواع جناس‌ را می‌سازند.

جناس تام (همسان)​

تام به معنی تمام و کامل است و جناس تام آرایه‌ای است که در آن، کلمات لفظ کاملاً مشابهی دارند و معنی‌شان مختلف است. به همین دلیل است که به جناس‌ تام جناس‌ همسان نیز می‌گویند.
در رباعی معروف زیر از خیام، واژه «گور» دو بار به کار رفته که اولی به معنای گورخر و دومی به معنای قبر است.

آن قصر که جمشید در او جام گرفت
آهو بچه کرد و روبه آرام گرفت
بهرام که گور می‌گرفتی همه عمر
دیدی که چگونه گور بهرام گرفت

در بیت زیر از مولوی نیز جناس‌ تام وجود دارد. منظور از «میان» نخست اصطلاح میان آوردن به معنی گفت‌وگو کردن است. «میان» دوم به معنی کمر و «میان» سوم به معنی میانه است.
گفتی اسرار در میان آور
کو میان اندر این میان که منم

یک مثال بسیار زیبای دیگر از جناس‌ تام، بیتی از ترجیع‌بند معروف سعدی و نشانی از نبوغ استاد سخن است. در بیت زیر، «باریک» اول به معنی نازک و دومی به معنی آفریدگار است.
گفتار خوش و لبان باریک
ما أطیب انگشت وسط جل باریک

نمونه‌ای دیگر از جناس‌ تام، بیت زیر از حافظ است که در آن، «باز» مصرع اول نوعی پرنده شکاری و «باز» مصرع دوم به معنای گشوده است.
بردوخته‌ام دیده چو باز از همه عالم
تا دیده من بر رخ زیبای تو باز است

نکته: گاهی شاعر دو واژه با لفظ و معنی یکسان را به کار می‌برد و منظورش در یکی از کلمات نمادین یا استعاری است.
در بیت زیر، حافظ «لعل» را با لفظ و معنی (نوعی سنگ) یکسانی به کار برده، اما در مصرع اول، «لعل» استعاره از لب است و «لعل» دوم، مجازاً به معنی سرخ.
به یاد لعل تو و چشم مست می‌گونت
ز جام غم می لعلی که می‌خورم خون است

سعدی و حافظ از شاعرانی هستند که از این تکرارها به خوبی در معنای مجازی استفاده کرده‌اند.
نکته: به جناس‌ تام که تنها اختلاف در معنی دو رکن جناس‌ وجود دارد، جناس‌ مماثل (مانند هم) نیز می‌گویند.
نکته: علامت جمع، ی نکره، تر، ترین و ضمیر متصل جناس بودن کلمات را تحت تأثیر قرار نمی‌دهد.
نکته: دقت کنید که کلمات مخفف جناس نیستند. مثلاً «ره» با «راه» جناس نمی‌سازند، زیرا معنی آن‌ها یکسان است و همان‌طور که گفتیم، شرط جناس بودن تفاوت در معناست.

 

[ترنم واژه ها]

جناس لفظ​

جناس‌ لفظ از جناس‌هایی است که می‌توان آن را به نوعی جناس‌ تام دانست. چرا که ادبا معتقدند جناس‌ و اصولاً بدیع مربوط به شنیده‌هاست، نه نوشته‌ها. جناس‌ لفظ مربوط به کلماتی است که تلفظ آن‌ها کاملاً یکسان است، اما شکل نوشتاری و معنایشان متفاوت.
در بیت زیر از فرخی یزدی، «ختا» ولایتی است از ترکان و «خطا» به معنای اشتباه.
دیدی آن ترک ختا دشمن جان بود مرا
گرچه عمری به خطا دوست خطابش کردم

نکته: بسیاری جناس لفظ را با توجه به اختلاف در شکل نوشتاری حروف به عنوان نوعی جناس ناقص درنظر گرفته‌اند که در ادامه این موضوع را بیان می‌کنیم.

جناس مرکب
در جناس‌ مرکب، یکی از دو رکن جناس، یک کلمه (با هر ساختی) و رکن دیگر یک گروه است. منظور از گروه (با حداقل دو کلمه)، مانند آن چیزی است که در ترکب‌های وصفی و اضافی سراغ داریم. در واقع، یک کلمه (ساده یا مرکب) به اجزای معنادار تجزیه شده و در کنار خود کلمه جناس‌ تام می‌سازند.
بیت زیر از عطار، مثال خوبی برای این نوع جناس‌ است:
زان شده در پیش شاهان دورباش
کای شده در پیش شاهان دور باش

«دورباش» اول یک کلمه مرکب است و «دور باش» در مصرع دوم یک گروه اسنادی (مسندِ «دور» + فعل ربطیِ «باش») است.
گاهی در جناس‌ مرکب، تعداد تکیه ثابت است و جایگاه آن است که تغییر می‌کند. برای مثال، در بیت زیر از سعدی، «کمند» مصرع اول به معنی ریسمان و «کمند» یا همان «کم‌اند» مصرع دوم به معنی «کم هستند» است. همان‌طور که می‌بینیم، «کمند» دوم از دو کلمه تشکیل شده، اما شکل نوشتاری آن، به گونه‌ای است که به یک تکیه کاهش یافته است.
هر خم از جعد پریشان تو زندان دلی‌ست
تا نگویی که اسیران کمند تو کمند

برخی از ادبا جناس‌ مرکب را برحسب نحوه نگارش رکن‌های جناس‌ به دو دسته جناس‌ مرکب مقرون و جناس‌ مرکب مفروق تقسیم کرده‌اند.

 

[ترنم واژه ها]

جناس مقرون​

جناس‌ مقرون (پیوسته و نزدیک) نوعی جناس‌ مرکب است که شکل نوشتاری ارکان جناس‌ با یکی است. بیت اخیر از سعدی مثالی از این جناس‌ مرکب است.

جناس مفروق​

اما جناس‌ مفروق (جدا کرده شده) جناس‌ مرکبی است که شکل نوشتاری رکن‌ها متفاوت است. بیت زیر از اسدی توسی مثالی از این نوع جناس‌ است.
یکی دخترش بود کز دلبری
پری را به رخ کردی از دل بری

جناس مرفو​

یا مَرفُوّ (یعنی رفو شده) همان جناس مرکب است که یکی از ارکان تجنیس کلمه و دیگری از ترکیب یک کلمه و حرفی پیش از آن تشکیل شده است.
بیت زیر از نظامی مثالی از جناس مرفو است (دقت کنید که خوانش صحیح «روی آوریم» در اینجا به صورت «رویاوریم» است).
چاره ما ساز که بی یاوریم
گر تو برانی به که روی آوریم

جناس ملفق​

در جناس‌ ملفق (تلفیق شده) دو کلمه در یکدیگر تلفیق می‌شوند و معنای تازه‌ای می‌سازند.
بیت زیر مثالی از جناس‌ ملفق است.
ای دل در این دیار نشان وفا مجوی
جز درد یار ما نبود در دیار ما

جناس ناقص (ناهمسان)​

همان‌طور که گفتیم، برخی ادبا معتقدند که چهار عنصر نوع، تعداد، ترتیب و شکل حروف انواع جناس را می‌سازند. بنابر این گفته، می‌توان جناس ناقص را چنین تعریف کرد که اگر دو رکن جناس در یکی از این عناصر تفاوت داشته باشند، جناس ناقص خواهیم داشت. بر این اساس، برای جناس ناقص می‌توان انواعی قائل شد.

جناس ناقص اختلافی​

جناس ناقص اختلافی را می‌توان به چهار دسته تقسیم کرد: محرّف، لفظ، مضارع و لاحق، خط.

جناس مضارع و لاحق​

شاید این نوع جناس‌ برایتان جالب باشد. اگر دقت کنید، ما برخی از حروف را با فرایند مشابهی ادا می‌کنیم. مثلاً برای ادا کردن حروف «ن» و «د» و «ت»، نوک زبانمان را به پشت دندان‌هایمان می‌چسبانیم. یا حرف‌های «خ» و «ق» را با فرایند مشابهی تلفظ می‌کنیم. به این حروف «قریب‌المخرج» (محل خروج نزدیک به هم) می‌گویند. اما ربط جناس‌ مضارع و لاحق به این توضیحات چیست؟ جناس‌ مضارع، نوعی جناس‌ ناقص اختلافی است که اختلاف دو رکن جناس‌ در حرفی است که نحوه تولید صوت‌ آن‌ها یکسان است. مثلاً دو واژه «داس» و «تاس» که اختلاف آن‌ها در دو حرف «د» و «ت» بوده و این دو حرف با فرایندی مشابه از دستگاه تکلم انسان خارج می‌شوند و اصطلاحاً قریب‌المخرج هستند.
بیت زیر از سنایی، مثالی از جناس‌ مضارع است بین «حالی» و «خالی»:
علمی که ز ذوق شرع خالی است
حالی سبب سیاه‌حالی است

جناس‌ لاحق در مقابل جناس‌ مضارع قرار می‌گیرد و مربوط به کلماتی است که در یک حرف، آن هم با خروجی صوتی مختلف، تفاوت دارند و اصطلاحاً «بعید‌المخرج» (محل خروج دور از هم) هستند.
بیت معروف زیر از مولوی جناس‌ لاحق دارد.
بشنو این نی چون شکایت می‌کند
از جدایی‌ها حکایت می‌کند

 

[ترنم واژه ها]

جناس خط​

جناس‌ خط یا تصحیف مربوط به تجنیس بین کلمه‌هایی است که به یک شکل نوشته می‌شوند، اما در نقطه اختلاف دارند. دلیل این امر نیز این است که در گذشته، نقاط کلمات به صورت دقیق در جای خود قرار نمی‌گرفته و دو کلمه هم‌جنس به نظر می‌رسیده‌اند.
‌شاعران گذشته، به زیبایی از جناس‌ خط استفاده‌ کرده‌اند، به گونه‌ای که در مواردی خواننده با هدایت شاعر متوجه این آرایه می‌شود. برای مثال، بیت زیر از بوستان سعدی، به خوبی نشان می‌دهد که در آن، سعدی گفته توشه مصحّف ب*و*سه است و جناس خط دارند:
مرا ب*و*سه گفتا به تصحیف ده
که درویش را توشه از ب*و*سه به

جناس لفظ
بسیاری این جناس‌ را با توجه به آن چهار عنصر که بیان کردیم، جناس ناقص شمرده‌اند. البته اغلب آن را به عنوان جناس تام نیز در نظر می‌گیرند.
بیت زیر از پروین اعتصامی، جناس‌ لفظ دارد، زیرا دو کلمه «خار» و «خوار» لفظی یکسان، اما نوشتار و معنای متفاوتی دارند.
پروین، ستم نمی‌کند ار باغبان دهر
گل را چراست عزت و خار از چه روست خوار

جناس حرکتی (محرّف)
جناس محرّف یا همان جناس‌ ناقص حرکتی، به جناسی اشاره دارد که در شکل حروف (حرکت یا سکون آن‌ها) اختلاف وجود دارد. مثلاً «تَرک» و «تُرک» یا «خَلق» و «خُلق».
بیت زیر از بوستان سعدی، مثالی از جناس ناقص اختلافی نوع حرکتی است که در آن، بین دو کلمه «کُنَد» و «کُنْد» جناس وجود دارد:
عدو را به جای خسک، زر بریز
که احسان کُنَد کُنْد، دندان تیز

در مواردی که تشدید وجود دارد، معمولاً با مسامحه می‌توان از آن گذشت.
نکته: اختلاف در مصوت‌های بلند (مانند زمین و زمان) معمولاً در منابع مختلف به عنوان جناس ناقص حرکتی در نظر گرفته نشده و آن را جزو جناس اشتقاق دانسته‌اند که در ادامه آن را معرفی می‌کنیم. در کتاب‌های دبیرستان مصوت‌های بلند (آ / او / ای) در زمره صامت‌ها در نظر گرفته شده‌اند و اختلاف در آن‌ها را جناس اختلافی در نظر گرفته‌اند.

جناس اشتقاق (مصوت بلند)
جناس اشتقاق یا اقتضاب، از انواع جناس‌ ناقص اختلافی است که ارکان جناس‌ در مصوت‌های بلند با هم تفاوت دارند. از نظر موسیقیایی، جناس‌ اشتقاق بیشترین اثر را بر مخاطب دارد و شنونده به خوبی آن را حس می‌کند. در این نوع جناس، مصوت بلند اختلافی یا در آخر است یا در آخر نیست.
برای مثال، در بیت زیر از حافظ، دو کلمه «پارسی» و «پارسا» در مصوت بلند آخر اختلاف دارند و جناس‌ اشتقاق ساخته‌اند:
خوبان پارسی گو بخشندگان عمرند
ساقی بده بشارت رندان پارسا را

یا در رباعی زیر از مولوی، مصوت بلند بین کلمات «زیر» و «زار» تفاوت دارد:
چشمت صنما هزار دلدار کشد
آن ناله زیر او همه زار کشد
شاهان زمانه خصم بردار کنند
آن نرگس بیدار تو بیدار کشد

نکته: یک نوع جناس‌ دیگر نیز وجود دارد که به آن جناس‌ اشتقاق می‌گوییم و مربوط به کلمات هم‌خانواده است. در ادامه این جناس‌ را معرفی می‌کنیم.

 

[ترنم واژه ها]

جناس ناقص افزایشی​

در جناس‌ ناقص افزایشی یا زاید، همان‌گونه که نامش نشان می‌دهد، تفاوت رکن‌های جناس‌ از نظر تعداد حروف یا صامت‌ها است. بدین صورت که یک حرف به ابتدا، میان یا انتهای یک رکن افزوده می‌شود. مانند «تاب و عتاب، سر و سرو، کار و کنار».
البته گاهی این تفاوت‌ها بیش از یک هجاست، مانند «ناز و نازنین، کار و کاردان، سر و سراب».
جناس افزایشی را می‌توان در سه دسته تقسیم‌بندی کرد.

جناس مطرّف (مختلف‌الاول)​

مُطَرَّف به معنای اول و آغاز چیزی است. در جناس‌ مطرف، آغاز یکی از کلمات نسبت به دیگری یک یا دو هجای اضافه دارد. مثل دام و مدام، کوه و شکوه، قار و منقار.
در بیت زیر از سعدی، بین «پیروز» و «روز» جناس‌ مطرف وجود دارد.
فرخ صباح آن که تو بر وی نظر کنی
پیروز روز آن که تو بر وی گذر کنی

جناس وسط (مختلف‌الوسط)​

جناس وسط در دو حالت رخ می‌دهد. یکی از کلمات متجانس نسبت به کلمه دیگر، در وسط، یک مجموعه «صامت + مصوت کوتاه» یا یک مجموعه «صامت + مصوت بلند» اضافه دارد. مثلاً نرد و نبرد، کف و کَنَف یا جان و جانان.
حافظ در بیت زیر از جناس‌ ناهمسان افزایشی وسط بین سه کلمه «جان» و «جانان» و «جهان» بهره برده است.
جان بی جمال جانان میل جهان ندارد
هر کس که این ندارد حقا که آن ندارد

جناس مذیّل (مختلف‌الاخر)
مُذَیَّل به معنی دامن‌دار است. در جناس‌ مذیل، یکی از متجانس‌ها یکی از چهار نوع افزایش زیر را دارد. نوع اول، افزایش یک مصوت کوتاه مثل «جام و جامه» یا «نام و نامه». «باد» و «باده» در بیت زیر از حافظ مثال خوبی برای این جناس‌ است.
بیا که قصر امل سخت سست بنیاد است
بیار باده که بنیاد عمر بر باد است

نوع دوم، افزایش یک مصوت بلند مانند «ساق و ساقی». عطار در بیت زیر بین «کل» و «کلی» تجانس ناقص افزایشی از این نوع به کار برده است:
گر شد اینجا جزو و کل، کلی تباه
کم شد از روی زمین یک برگ کاه

نوع سوم، افزایش یک صامت است مثل «در و درب» یا «سر و سرد». «خطا» و «خطاب» در بیت زیر از فرخی مثالی از این نوع جناس‌ افزایشی است.
دیدی آن ترک ختا دشمن جان بود مرا
گرچه عمری به خطا دوست خطابش کردم

نوع سوم، افزایش یک صامت است مثل در و درب و سر و سرد. «خطا» و «خطاب» در بیت زیر از فرخی مثالی از این نوع جناس‌ افزایشی است.
نوع چهارم، افزایش مجموعه «مصوت کوتاه یا بلند + صامت» است مانند «دار و دارد» یا «دست و دستان». مولوی در بیت زیر از این آرایه استفاده کرده است.
چون که گل رفت و گلستان شد خراب
بوی گل را از که جوئیم از گلاب

 

[ترنم واژه ها]

جناس قلب (عکس)​

جناس قلب یا مقلوب یا عکس نوعی جناس است که کلمات متجانس در ترتیب حروف با هم اختلاف دارند. جناس‌ قلب انواعی دارد که در ادامه به آن‌ها می‌پردازیم.

جناس قلب بعض​

در قلب بعض جای یک صامت در کلمات هم‌هجا تغییر می‌کند. مانند «رحیم و حریم» یا «شاعر و عاشر». بیت زیر از خاقانی، مثالی برای قلب بعض است.
جنت رقمی ز رتبت اوست
تَبَت اثری ز تربت اوست

جناس قلب کل​

قلب کل در کلمات تک‌هجایی است و حروف ابتدا و انتها تعویض می‌شوند. مثل «مار و رام» یا «گنج و جنگ». عطار در بیت زیر به زیبایی تجانس قلب کل را به کار برده است.
شعر و عرش و شرع از هم خاستند
تا دو عالم زین سه حرف آراستند

جناس اشتقاق (ریشه و پسوند)​

پیش‌تر گفتیم که جناس اشتقاق یا اقتضاب، از انواع جناس ناقص اختلافی است که ارکان جناس در مصوت‌های بلند با هم تفاوت دارند. اما یک جناس‌ دیگر وجود دارد که به آن جناس اشتقاق (به معنی گرفتن و مشتق کردن) می‌گوییم و به جناسی اشاره می‌شود که ارکان آن هم‌خانواده هستند. این جناس اشتقاق را می‌توان به دو دسته پسوند و ریشه تقسیم کرد.

جناس پسوند​

در این جناس، یکی از کلمات پسوندی بیشتر از کلمه دیگر دارد و این پیشوند حداقل دارای سه واک است. مثل «ناز و نازنین» یا «گل و گلستان».
مولوی در بیت زیر از این آرایه استفاده کرده است.
چون که گل رفت و گلستان شد خراب
بوی گل را از که جوئیم از گلاب

جناس ریشه​

در جناس ریشه، دو کلمه حداقل دو یا سه صامت و یک مصوت (کوتاه یا بلند) مشترک دارند. مانند «خواهش و خواهان و خواهنده» یا «تحویل و احوال» یا «حرم و حریم و حرمت» که حافظ در بیت زیر بیان کرده است:
من که باشم در آن حرم که صبا
پرده‌دار حریم حرمت اوست

پاره‌شعر زیر از فروغ فرخزاد مثال دیگری از این آرایه است.
و ساعت همیشگی‌اش را
با منطق ریاضی تفریق‌ها و تفرقه‌ها کوک می‌کند

جناس مشوش​

در این جناس، ارکان جناس‌ بیش از یک نوع تجانس دارند. در بیت زیر از حافظ، در ترکیب «شهره شهر» یک بار جناس ناقص و بار دیگر جناس زاید مشاهد می‌شود.
شهره شهر مشو تا ننهیم سر در کوه
شور شیرین منما تانکنی فرهادم

جناس مکرر
اگر در یک مصرع یا عبارت واژه‌های متجانس در کنار هم هم قرار گیرند، اصطلاحاً می‌گوییم جناس مکرر وجود دارد. مانند بیت زیر از خلیل‌الله خلیلی:
بوی یار آورد با خود از جلال‌آباد باد
چشم نرگس باد روشن خاطر شمشاد شاد



«پایان»