آموزشی آرایه تشبیه چیست؟

[ترنم واژه ها]

تشبیه چیست ؟​

«تشبیه» (Simile) واژه‌ای عربی به معنی چیزی را به چیز دیگر مانند کردن و شبیه کردن است. در اصطلاح ادبی، تشبیه به معنی مانند کردن کسی یا چیزی به کس دیگر یا چیز دیگر در صفتی به وسیله ادات تشبیه است. پدیده‌ها و اجسام را می‌توانیم از دو طریق به هم مربوط کنیم: یکی به وسیله شباهت (تشبیه‌ و استعاره) و دیگری با مجاورت (مجاز).

تشبیه به معنای ادعای شباهت است و استعاره به معنای ادعای یکسانی. تشبیه‌ و استعاره، هر دو، اشتراکی بین دو موضوع یا جسم را برجسته کرده و معرفی می‌کنند. تفاوت اینجاست که ادعای شباهت در تشبیه به صراحت بیان می‌شود و در استعاره بدون صراحت.
نکته مهم در تشبیه این است که ادعای شبیه بودنی که بیان می‌کنیم باید کذب باشد، نه حقیقی و واقعی. در واقع، این ما هستیم که شباهت را بیان و برقرار می‌کنیم. برای مثال، اگر بگوییم «اسب شبیه الاغ است»، تشبیه‌ به کار نبرده‌ایم. زیرا ادعای ما در واقع برقرار است و واقعاً اسب و الاغ شباهت‌های ظاهری دارند. این‌گونه جملات ارزش ادبی چندانی ندارند.

ارکان تشبیه‌ چه هستند؟​

تشبیه در گسترده‌ترین حالت خود جمله ای است که چهار رکن دارد. این جمله کلی این‌گونه است:
الف از فلان جنبه مانند ب است.
جمله بالا چهار رکن دارد:

• به «الف» مشبه می‌گویند. «مُشَبَّه» واژه‌ای عربی به معنی مانند شده و تشبیه‌ شده است.
• «ب» را مشبه به می‌نامند. «مُشَبَّهٌ بِه» نیز واژه‌ای عربی به این معنی است: تشبیه‌ کرده شده به او، کسی یا چیزی که کسی یا چیزی دیگر را به او یا آن تشبیه‌ می‌کنند.
• «فلان جنبه» را «وجه شبه» می‌گویند. وَجهِ شَبَه به معنی دلیل شباهت است.
• «مانند» را نیز «ادات تشبیه» می‌نامند که به معنای «وسیله تشبیه» است.

ارکان تشبیه را با مثالی شرح می‌دهیم. بیت زیر از فرخی سیستانی را در نظر بگیرید:

شادمان گشت و دو رخساره چون گل بفروخت
زیر لب گفت که احسنت و زه، ای بنده‌نواز

جمله تشبیهی این بیت، این‌گونه است:
دو رخساره چون گل بفروخت.
در این جمله تشبیهی، رخساره به دلیل برافروختگی (سرخی) به گل تشبیه‌ شده است. در واقع، رخساره مشبه، گل مشبه‌به، چون ادات تشبیه‌ و برافروختگی وجه شبه است.
از شاعران قدیمی که از تشبیهات فراوانی استفاده کرده‌اند، می‌توان به کسائی مروزی، منوچهری، عمعق، جبلی، ازرقی و خاقانی اشاره کرد. نادر نادرپور نیز از جمله شاعران معاصر است که تشبیه‌ را فراوان به کار برده است.
نکته مهمی که در تشبیه‌‌‌ باید در نظر داشته باشیم، این است که توجه و تمرکز اصلی ما باید روی مشبه‌به باشد، زیرا وجه شبه از آن دریافت می‌شود.

انواع مختلف تشبیه داریم که در ادامه میگم براتون.

 

[ترنم واژه ها]

تشبیه مجمل و تشبیه‌ مفصل​

در بسیاری از جملات تشبیهی که در نظم و نثر ادبی به کار می‌رود، وجه شبه را بیان نمی‌کنند و بیان آن از جنبه تخیل می‌کاهد. یکی از جنبه‌های زیبای تشبیه همین اندیشیدن به رابطه شباهت بین مشبه و مشبه‌به است. بر همین اساس، می‌توان تشبیه را به دو دسته تقسیم کرد:

• تشبیه مجمل: تشبیهی که در آن وجه شبه ذکر نشود، تشبیه مُجمَل می‌گویند.
• تشبیه مفصل: تشبیهی را مُفَصَّل می‌نامیم که در آن، وجه شبه ذکر شود.

معمولاً تشبیه مجمل نسبت به تشبیه مفصل بهتر است.

تشبیه مؤکد و تشبیه مرسل​

اما ادات تشبیه نیز می‌توانند حذف شوند و بر این اساس برای تشبیه‌ می‌توان دو گونه قائل شد:

• تشبیه مؤکد: اگر ادات تشبیه ذکر نشود، تشبیه را مؤکد یا بالکنایه یا محذوف‌الادات می‌گوییم.
• تشبیه مرسل: تشبیه‌ مُرسَل یا صریح تشبیهی است که در آن، ادات تشبیه‌ ذکر می‌شود.

تشبیه‌ مؤکد بهتر از تشبیه‌ مرسل است. اگر ادات تشبیه‌ ذکر نشود، کلام طبیعی‌تر بوده و گویی شاعر از ابزار تشبیه‌ استفاده نکرده است.

تشبیه بلیغ​

تشبیه‌ بلیغ تشبیهی که در آن هم وجه شبه و هم ادات تشبیه‌ ذکر نشود، تشبیه‌ بلیغ نام دارد. اما دو رکن اصلی تشبیه‌ مشبه و مشبه‌به هستند و برخلاف دو رکن دیگر (ادات تشبیه‌ و وجه شبه) هیچ‌گاه حذف نمی‌شوند.

 

[ترنم واژه ها]

انواع تشبیه از نظر عقلی و حسی بودن مشبه و مشبه‌به​

تشبیه‌ از نظر عقلی و حسی بودن مشبه و مشبه‌به به چهار گونه تقسیم می‌شود.

تشبیه حسی به حسی​

در این تشبیه، هم مشبه و هم مشبه‌به حسی هستند. منظور از حسی بودن این است که با یکی از حواس پنجگانه چشایی، بینایی لامسه، شنوایی و بویایی قابل درک باشند. مثلاً کلام زیر از سهراب سپهری را در نظر بگیرید:

حرف‌هایم مثل یک تکه چمن روشن بود
در کلام بالا، چهار رکن تشبه این‌گونه‌اند:

• مشبه:‌ حرف‌هایم
• مشبه‌به: چمن
• ادات تشبیه: مثل
• وجه شبه: روشنی و صاف بودن و وضوح

تشبیه‌ عقلی به حسی​

منظور از عقلی امری است که با حواس پنجگانه قابل درک نباشد. بخشی از یکی از اشعار فروغ فرخزاد را با هم بررسی می‌کنیم:

آه، چه آرام و پرغرور گذر داشت
زندگی من چو جویبار غریبی
در دل این جمعه‌های ساکت متروک
در دل این خانه‌های خالی دلگیر
آه، چه آرام و پر غرور گذر داشت

در شعر بالا، فروغ فرخزاد زندگی را که امری عقلی است به یک جویبار تشبیه‌ کرده است. این تشبیه‌ مفصل مرسل است، زیرا ادات تشبیه‌ (چو) و وجه شبه (آرام و ساکت جریان داشتن) ذکر شده‌اند.
تشبیه عقلی به حسی (مشبه عقلی و مشبه‌به حسی) رایج‌ترین نوع تشبیه است. دلیل این رواج این است که شاعر یا نویسنده معمولاً می‌خواهد یک امر عقلی را به گونه‌ای به مخاطب ارائه دهد که درکی از آن داشته باشد و بتواند آن را مجسم کند. به همین دلیل است که به یک امر حسی تشبیه می‌شود.

تشبیه حسی به عقلی​

در این نوع تشبیه که به ندرت وجود دارد، شاعر وجه شبه مورد نظرش را ذکر می‌کند و این نوع تشبیه همواره مفصل است. اگر هم این تشبیه‌ به صورت مجمل بیان شود، یا نمی‌توان آن را درک کرد یا اینکه فهم آن دقیق نخواهد بود.
بیت زیر از مولوی مثالی از این تشبیه‌ است:

فارغ از سودم و زیان چو عدم
طرفه بی سود و بی زیان که منم

در بیت بالا، داریم:

• مشبه:‌ من
• مشبه به (عقلی): عدم
• ادات تشبیه:‌ چو
• وجه شبه: فارغ از سود و زیان بودن

دو مثال دیگر از این تشبیه به صورت زیر است:
پرنده مثل پیامی پرید و رفت (فروغ)‌
همچو عمر رفته امروزم فراموش از نظر (نیما)
نیما در شعر بالا می‌گوید که من مانند عمر رفته هستم و خودش به وجه شبه، یعنی فراموش شدن اشاره می‌کند. درک این شعر به ذکر وجه شبه از سوی شاعر وابسته است.

تشبیه‌ عقلی به عقلی​

در این نوع تشبیه‌ نیز لازم است وجه شبه ذکر شود (یا اینکه مشبه‌به عقلی در وجه شبهی بسیار معروف باشد)، زیرا از مشبه‌به عقلی معنای واضح و صریحی نمی‌توان دریافت. بیت زیر از مسعود سعد یک تشبیه‌ عقلی به عقلی دارد:

مگر که ذات تو جان است کش نداند فهم
مگر که وصف تو عقل است کش نیابد ظن

شاعر در این بیت می‌گوید که ذات تو مانند جان است و وصف تو مثل عقل. خود شاعر به وجوه شبه اشاره کرده که عاجز بودن فهم و ظن در درک آن است.

تشبیه‌ خیالی چیست؟​

تشبیه‌ خیالی نوعی تشبیه‌ است که مشبه‌به آن امری غیرواقعی و غیرموجود است که حداقل از دو جزء تشکیل شده، اما اجزای آن محسوس‌اند و وجود دارند. مثلاً فرض کنید چیزی را به پرنده بلورین تشبیه‌ کنیم. با اینکه پرنده بلورین غیرموجود است، اما هم پرنده و هم بلورین برایمان محسوس‌ هستند و وجود دارند و در کنار هم می‌توانیم پرنده بلورین را تجسم کنیم.
مثلاً شعر زیر از سهراب سپهری را در نظر بگیرید:

در دل من چیزی است، مثل یک بیشه نور، مثل خول دم صبح

همان‌طور که مشخص است، یک تشبیه‌ خیالی دایم. زیرا بیشه نور که خود یک مشبه‌به غیرموجود و خیالی است، از اجزای موجود بیشه و نور ساخته شده است. شاید بتوان گفت که بهتر بود شاعر وجه شبه را به‌ گونه‌ای بیان می‌کرد تا خواننده به درک بهتری از شعر دست می‌یافت.

تشبیه وهمی چیست؟​

در تشبیه وهمی، مشبه‌به غیرموجود است و از دو جزء تشکیل شده که یکی از آن‌ها وجود خارجی ندارد. مثلاً مشبه‌به دیو آهنین، غیرموجود است که از دو جزء دیو و آهنین تشکیل شده است. همان‌طور که مشخص است، دیو وجود خارجی ندارد.

 

[ترنم واژه ها]

انواع تشبیه‌ از نظر مفرد و مقید و مرکب بودن​

مشبه و مشبه‌به می‌توانند مفرد، مقید و مرکب باشند. قبل از هر چیز، به توضیح واژه‌های مفرد، مقید و مرکب می‌پردازیم.

• مفرد: مفرد به تصور و تصویر چیزی اطلاق می‌شود که یک هیئت یا شکل دارد؛ مثلاً درخت، ظرف، راهزن.
• مقید: یک تصویر و تصور مفرد است که مقید به یک قید است. درخت سترگ، ظرف زرین.
• مرکب: تصویری ذهنی است که چند چیز در به وجود آمدن آن نقش دارند. این لزوماً به معنای داشتن چند واژه نیست. برای مثال، جام مفرد است، اما جامی که شکسته و در رودی افتاده و روی سطح آب در حال حرکت است را می‌توان به عنوان یک تصویر با چند چیز دانست که مرکب است.

بیت زیر از منوچهری را در نظر بگیرید:

آتش و دود چو دنبال یکی طاووسی
که بر اندوده به طرف دم او قار بود

در بیت بالا، مشبه تصویری از آتش و دود است که آتش در عقب و پایین و دود در جلو و بالاست. مشبه‌به نیز دم طاووس است که رنگ آن سرخ است، اما سر آن سیاه. وجه شبه نیز تصویر آن چیزی سرخ است که در پشت سیاهی قرار گرفته است.
البته باید این نکته را در نظر بگیرید که گاهی ممکن است در تشخیص بین مقید و مرکب دچار اشتباه شویم. البته در اغلب موارد تشخیص آن‌ها آسان است. در واقع، در مرکب، از چند چیز یک تصویر واحد در ذهن شکل می‌گیرد، اما در مقید یک چیز را با کمی تصرف در آن در ذهن می‌سازیم. برای مثال اگر بگوییم آتش نورانی، یعنی آتش (یک چیز) را در نظر گرفته‌ایم که تکیه روی آن است و نوری اطراف آن را در بر گرفته. این مفرد مقید است.

حال فرض کنید بگوییم آتش و دود. اکنون دو چیز را در نظر گرفته‌ایم که هرچند طبیعی‌اند، اما دو چیز متفاوت‌ هستند و این مرکب است.
مصراع زیر از سهراب سپهری را در نظر بگیرید:
زندگی در آن وقت، صفی از نور و عروسک بود
در شعر بالا، داریم:

• مشبه: زندگی در وقت طفولیت.
• مشبه‌به: صفی از نور و عروسک.

مشبه مقید است، زیرا تمرکز بر «زندگی» است و با بیان زمان مقید شده است. مشبه‌به مرکب است، زیرا نور و عروسک دو چیز مختلف هستند که مرتبط و با هم تصور شده‌اند.
بر اساس تعاریفی که گفتیم، می‌توانیم برای مشبه و مشبه‌به انواع مختلفی قائل شویم.

تشبیه مرکب​

در تشبیه‌ مرکب اجزایی از مشبه‌به در مقابل اجزایی از مشبه‌ قرار می‌گیرد و به بیان دیگر، قرینه‌سازی رعایت می‌شود.
بیت زیر از نظامی را در نظر بگیرید:

درفش کاویانی بر سر شاه
چو لختی ابر کافتد بر سر ماه

در بیت بالا، مشبه‌ها درفش و شاه هستند و مشبه‌به‌ها ابر و ماه. وجوه شبه نیز سیاه بودن و سایه‌ انداختن (درفش و ابر) و زیبایی و جلال (شاه و ماه). البته دقت کنید که در تشبیه‌ مرکب اجزا به صورت جداگانه تشبیه نمی‌شوند، زیرا ممکن است برخی از آن‌ها بی‌معنی شود.

تشبیه‌ مفرد به مرکب​

در این نوع تشبیه، مشبه مفرد است و مشبه‌‌به مرکب. بیت زیر از منوچهری مثالی از این تشبیه‌ است:
شیرین دهان آن بت عیار بنگرید
دُر دَر میان لعل گهربار بنگرید

در این بیت، دهان (که در واقع از دندان و لب تشکیل شده) مفرد است و مشبه‌به دُر و لعل است که وجه شبه سپیدی در میان سرخی را نشان می‌دهد.

تشبیه مرکب به مقید​

در تشبیه‌ مرکب به مقید، قرینه‌سازی نداریم و باید مفهوم کلی را در نظر بگیریم. شعر زیر فروغ فرخزاد، مثالی از این نوع تشبیه‌ است:
مردی که رشته آبی رگ‌هایش
مانند مارهای مرده از دو سوی گلوگاهش
بالا خزیده‌اند
در شعر بالا، وجه شبه رنگ کبود رگ و مار و بالا خزیدن رگ از دو سوی گلوگاه و مار از شاخه یا تنه درخت است. می‌بینیم که مشبه رشته آبی رگ‌هاست که مرکب است و مشبه‌به مارهای مرده خزیده به بالا.

تشبیه مفرد و مفرد مقید​

دیدیم اگر که کلمه‌ای مفرد نباشد، مقید است. البته تمایز قائل شدن بین این دو اهمیت چندانی ندارد؛ فرض کنید بگوییم درخت یا درخت سترگ تغییری در اصل منظور کلام رخ نخواهد داد.
بیت زیر از سعدی مثالی از این دست است:
شیرین دهان آن بت عیار بنگرید
دُر دَر میان لعل گهربار بنگرید

می‌توانیم فرقی بین مفرد و مفرد مقید قائل نشویم.

 

[ترنم واژه ها]

تشبیه ملفوف​

در تشبیه‌ ملفوف (به معنی پیچیده شده و لفافه شده) حداقل دو مشبه به صورت جداگانه بیان می‌شود و سپس، مشبه‌به‌های هرکدام از آن‌ها به ترتیب جداگانه ذکر می‌شود
بیت زیر از حافظ دارای تشبه ملفوف است:
ز روی دوست دل دشمنان چه دریابد
چراغ مرده کجا شمع آفتاب کجا

روی دوست و دشمنان مشبه‌ها هستند و چراغ مرده و شمع آفتاب مشبه‌به‌های متناظر با آن‌ها.

تشبیه مفروق​

در تشبیه مفروق (به معنی پراکنده و جدا) نیز چند مشبه و مشبه‌به داریم، اما هر مشبه با مشبه‌ متناظر با خود می‌آید. بیت زیر از منوچهری، مثالی از این تشبیه‌ است:
ساق چون پولاد و زانو چون کمان و پی چو زه
سم چو الماس و دلش چون آهن و تن همچو سنگ

تشبیه تسویه​

در تشبیه تسویه، برای چند مشبه یک مشبه‌به می‌آید. به این دلیل این تشبیه‌ را تسویه می‌گویند که چند مشبه به صورت یکسان در نظر گرفته می‌شوند. بیت زیر از عمعق مثالی از این نوع تشبیه است:
نقش خورنق است همه باغ و بوستان
فرش ستبرق است همه دشت و کوهسار

در بیت بالا، باغ و بوستان به صورت مساوی به نقش قصر خورنق و دشت و کوهسار نیز به طور مساوی به فرش ستبرق تشبیه شده‌اند.

تشبیه جمع​

تشبیه جمع در مقابل تشبیه تسویه قرار می‌گیرد و برای یک مشبه چند مشه‌به می‌آید. شعر زیر از سهراب سپهری مثالی از این تشبیه است:
در دل من چیزی است، مثل یک بیشه نور، مثل خواب دم صبح

تشبیه معکوس یا مقلوب​

در تشبیه معکوس، و چیز را به هم تشبیه‌ کنیم؛ یک بار مشبه‌به به‌ مشبه و یک بار مشبه به مشبه‌به. بیت زیر مثالی از این تشبیه‌ است:
زلف تو همچون شب است تار و سیاه
شب شده چون زلف تو دلیل نگاه

تشبیه مضمر​

در تشبیه مُضمَر (پوشیده و پنهان)، ظاهر امر چنین نشان می‌دهد که ساختار تشبیه نداریم، اما مقصود گوینده تشبیه است. شعر زیر از الف. بامداد مثالی از این تشبیه است که می‌گوید چشمان تو مثل الماس ستاره‌هاست:
با چشمان تو
مرا به الماس ستاره‌ها نیازی نیست
با آسمان
بگو

تشبیه مشروط​

در تشبیه‌ مشروط شبیه بودن مشبه و مشبه‌به در گرو شرطی است که بیان می‌شود. مثلاً اگر بگوییم «رخ او آفتاب است اگر آفتاب زر فشاند.»

تشبیه تفضیل​

در تشبیه‌ تفضیل (برتری) مشبه را به چیزی تشبیه‌ می‌کنند، سپس از گفته خود برمی‌گردند و مشبه را به مشبه‌به ترجیح می‌دهند. بیت زیر از فاضل نظری مثالی از این تشبیه است:
گیسوان تو شبیه است به شب؛ اما نه،
شب که اینقدر نباید به درازا بکشد.

«پایان»