همگانی آرایه‌های ادبی

[MOON]

«به نام شوق مشتاقان»
در ادبیات پارسی برای زیبایی بیشتر سخن، چه نثر باشد و چه نظم، ادیبان از «آرایه ادبی» استفاده می‌کنند.
در واقع آرایه‌ها ابزار ادیب هستند برای زیباتر جلوه دادن سخن!
استفاده از آرایه ادبی در سخن موزون بیشتر است زیرا در نظم بیشتر از نثر به چشم می‌خورد.
آرایه‌ها بر دو نوع هستند که آن‌ها را یک به یک بررسی می‌کنیم. ​

 

[MOON]

آرایه‌های لفظی:
در آرایه های ادبی لفظی یا همان صنایع لفظی، کلمات هستند که سخن را زیبا می‌کنند. این زیبایی به گونه‌ای است که اگر مثلاً واژه‌ای دیگر با همان معنی بیاوریم، شعر زیبایی قبل را نخواهد داشت. در واقع، آرایه های ادبی لفظی شعر را خوش‌آهنگ می‌کنند. در این بخش، مهم‌ترین آرایه های ادبی لفظی را معرفی می‌کنیم.
​

 

[MOON]

واج‌آرایی:
وقتی تکرار یک یا چند صامت یا مصوت بیش از حد معمول در بخشی شعر رخ دهد، به‌ گونه‌ای که آن را خوش‌آهنگ کند، به آن «واج‌آرایی» یا «نغمه حروف» می‌گوییم. شاید معروف‌ترین مثالی که برای این آرایه ادبی بیان می‌شود، بیت زیر از منوچهری باشد:
خیزید و خز آرید که هنگام خزان است
باد خنک از جانب خوارزم وزان است
همان‌طور که می‌بینیم، واج‌های «خ» و «ز» چند بار در این بیت تکرار شده‌اند. یا در بیت زیر از حافظ که مصوت بلند «آ» چند بار تکرار شده و واج‌آرایی زیبایی را آفریده است:
بر آستان جانان گر سر توان نهادن
گلبانگ سربلندی بر آسمان توان زد​

 

[MOON]

جناس:
جِناس در لغت به معنی هم‌جنس بودن است. در صنایع بدیع، جناس آرایه‌ای است که در آن دو یا چند کلمه که در تلفظ شبیه هم یا هم‌جنس اما در معنی مختلف باشند، به کار می‌رود. برای مثال، در شعر زیر از مسعود سعد واژه «نای» اول آلت موسیقی و «نای» دوم نام حصاری است که او در آن زندانی بوده است:
***
چون نای بینوایم از این نای بینوا
شادی ندید هیچ‌کس از نای بینوا
***
یا بیت معروف زیر از خیام آرایه جناس دارد که در آن، «گور» اول همان حیوان معروف و «گور» دوم به معنی قبر است:
***
بهرام که گور می‌گرفتی همه عمر
دیدی که چگونه گور بهرام گرفت؟
***
اما جناس خود انواعی دارد که به این شرح است: جناس تام، جناس ناقص، جناس زاید، جناس مرکب، جناس مطرف، جناس مضارع و لاحق، جناس لفظی و جناس مکرر. در ادامه، معروف‌ترین این انواع را معرفی می‌کنیم.​

 

[MOON]

جناس تام:
جناس تام، همان‌گونه که از نامش مشخص است، نوعی جناس است که در آن، دو کلمه در شعر می‌آید که کاملاً یکسان هستند، اما معنی آن‌ها متفاوت است. مثلاً در بیت زیر از شاهنامه، «روان» اول به معنی جاری است و «روان» دوم به معنی روح و جان است:
***
خرامان بشد سوی آب روان
چنان چون شده باز یابد روان
***
یا در بیت زیر از بوستان سعدی، «فتنه» اول به معنی آشوب و «فتنه» دوم به معنی عاشق است:
***
نماند فتنه در ایام شاه جز سعدی
که بر جمال تو فتنه است و خلق بر سخنش
***​

 

[MOON]

جناس ناقص:
جناس ناقص یا جناس غیرتام، نوعی جناس است که در آن، دو کلمه در یکی از موارد آوایی با هم تفاوت دارند. جناس ناقص را می‌توان در دو دسته جناس ناقص حرکتی و جناس ناقص اختلافی بررسی کرد.
در جناس ناقص حرکتی یا جناس محرّف، دو کلمه در مصوت کوتاه با هم تفاوت دارند. بیت زیر از حافظ جناس ناقص حرکتی دارد:
***
زمان خوشدلی دَریاب و دُر یاب
که دایم در صدف گوهر نباشد
***
اما در جناس ناقص اختلافی، کلمات در یکی از حروف با هم تفاوت دارند. مثلاً در بیت زیر از حافظ، کلمات «دستی»، «مستی» و «هستی» با هم در یک حرف تفاوت دارند:
***
گام تنگدستی در عیش کوش و مستی
کاین کیمیای هستی قارون کند گدا را
***​

 

[MOON]

جناس زاید:
در جناس زاید یا افزایشی، که به نوعی می‌توان آن را جناس ناقص نیز در نظر گرفت، دست کم یکی از چند کلمه نسبت به کلمات دیگر یک حرف بیشتر دارد. برای مثال، در بیت زیر از حافظ، «جان» و «جهان» جناس زاید یا افزایشی دارند:
***
جان بی‌جمال جانان میل جهان ندارد
هرکس که این ندارد حقا که آن ندارد
***​